भतावुङगे राजाको लथालिङगे दरवार (विजयपुर दरवार)

यो शिर्षक गैह्र लिम्वु इतिहासकारहरुले राखेका हुन् । विजयपुर दरवार लिम्वुराजाको दरवार भनेर लेख्न सकेका छैनन् । यसलाई अति पूर्वाग्रहपूर्व कार्य मान्न सकिन्छ । यो दरवारको वारेमा नेपालका कमैलाई मात्र थाहा होला अधिकांश यसको वारेमा अनविज्ञ छन् । तसर्थ यसवारे केही चर्चा गर्न आवश्यक ठानी यो लेख तयार पारिएको हो ।
शिर्षकले पनि केही अर्थ्याउछ कि राजा पनि भतावुङगे दरवार पनि लथालिङगे भनेर । यो स्थिती ल्याईपुर्याउने नेपाल सरकारनै हो । केन्द्रीकृत सरकारनै हो । किनकी यो दरवारको संरक्षणमा सरकारको ध्यान नगएकै हो । कारण राजा लिम्वु भएकोले हो । राजा भन्नाले शाहा मात्र हुन् र अरु राजाको जानकारी गराउनु हुदैन लिम्वुहरुलाई पनि राजा थिए भन्दा उनीहरु पनि राजा हुने हैसियत राख्दछन् ,लिम्वुवानको माग गर्छन भनेर केन्द्रीयवादी शासकहरुले यसलाई सांगुरो दायराभित्र राखे । यो कुराले पनि विजयपुर धेरै हदसम्म विलुप्त भएर रहयो । तर लिम्वुहरुले संकलन गरेको तथा मौखिक इतिहासको आधारमा अहिले विजयपुर दरवार र राजाको वारेमा व्यापक उल्लेख भईरहेको छ ।
यो ठाउ कहा पर्छ भन्ने सवालमा जाऔं । यो प्रख्यात शहर धरानमा पर्दछ । धरान शहर मैदानमा पर्दछ । यो चुरे पहाडको फेदवाट मैदान फैलिएर जान्छ । त्यही ठाउमा सिरानी जस्तो एउटा सानो लमतन्न परेको डांडा छ । त्यो डाडा क्षेत्रलाई विजयपुर भनिन्छ । यो डाडाको शुरुतिर पिण्डेश्वर मन्दिर तथा संस्कृत क्याम्पस पर्दछ । त्यसको छेउवाट सेवती खोला वग्दछ । केही मास्तिर दन्तकाली मन्दिर क्षेत्र पर्दछ । त्यसमास्तिर वुढासुव्वा मन्दिर छ । यहा टुप्पा नभएको वाँस पाईन्छ । त्यसमाथि पन्चकन्या मन्दिर छ । त्यसको छेवैमा विजयपुर दरवारको भग्नावशेस छ । यो नै भतावुङगे राजाको लथालिङगे दरवार हो । त्यसपछि भेडेटारतिरको पहाड आईपुग्छ । तर भेडेटारतिरको अग्लो पहाड र यो दरवारक्षेत्रको थुम्को जोडिदैन त्यहा विचमा घाटी रएको छ । यो दरवार अति सुन्दर ठाउमा अवस्थित छ । यहा सालको रुखहरु छन् । पुराना ठूला आकारका र्इटाहरुको गारो देखिन्छ । पहिले पहिले यो दरवारको कुनै संरक्षण थिएन । लथालिङग थियो । पछिल्लो अवधिमा फलामे तारले वारवेर गरिएको छ । खोई किन हो यो दरवारलाई धरान नगरपालिकाले पनि सौताको व्यवहार गरिरहेकोछ । यतापट्टी ध्यान पुरयाउन सकेको छैन ।
यो दरवार कस्तो थियो कसैले भन्न सकेका छैनन् । यद्धपी यही दरवारमा वि.सं. १८३१ मा लिम्वु मन्त्रीहरु सुन राय, कुम राय, सृजङ राय लिम्वुहरु र गोर्खाहरुसंग नुनपानीको सम्झौता भै गोर्खाले लालमोहर प्रस्तुत गरेको थियो । त्यो वेलाको राजा वुद्धिकर्ण खेवा लिम्वु थिए । उहालाई वुद्धिकर्ण राय पनि भनिन्थ्यो । उनी सहयोग जुटाउन तिव्वत गएका वेलामा सम्झौता गर्न वाध्य भएकोले गरिएको थियो । उनलाई केही वर्षपछि गोर्खाहरुले हत्या गरे । यो विजयपुरमा यीनै वुद्धिकर्णले अन्तिम समयतिर राज्य गरेका थिए । यो विजयपुर राजधानी हो । यो देशको नाम मोरङपनि भनिन्थ्यो । यसको सिमाना उत्तरमा भेडेटार,दक्षिणमा जलालगढ,पूर्वमा टिस्टा र पश्चिम चतरा सप्तकोशी थियो । विजयपुर लिम्वुवानको केन्द्रीय राज्यको रुपमा रहेको थियो । अन्य थुमहरु स्वायत्त राज्यको रुपमा रहेका थिए । वुद्धिकर्णलाई अमानवीय तरिकाले पीटेर गोर्खाहरुले हत्या गरेका थिए । उनको स्वास जान चार पांच दिन लागेको थियो । उनको समाधी उनलाई हत्या गरेको ठाउमा गरिएको थियो । गोर्खाको शत्तिको वावजुद लिम्वुहरुले शुरुमा उनको सम्झना गर्न मात्र थाले । हुदाहुदै उनी भगवानको रुपमा स्थापित भए । उनलाई विजयपुरका वुढा सुव्वा भनिन्छ । उनको नाममा पुजा गर्दा फल प्राप्त हुने आम विश्वास छ । उनी धरानका सवैभन्दा वढी पुजिने भगवान हुन् ।
यो विजयपुर क्षेत्रमा पहिला साङलाईङ वंशी लिम्वुले राज्य गर्दथे । यो वंशले हिन्दूमत लिएकोले एउटा प्रख्यात राजाले विजयनारायण नाम राखेका थिए । उनैको नामवाट त्यो क्षेत्रको राज्यको नाम विजयपुर रहन गएको हो । त्यसपछि त्यहा सेनवंशीहरुले पनि राज्य गरे । वुद्धिकर्णको पूर्खा लगायत वुद्धिकर्णले पनि राज्य गरे । त्यस्तै अथिङहाङ लिम्वु भन्ने मावोहाङ वंशीले पनि राज्य गरे । यद्धपी वि.सं.१८३१ तिर वुद्धिकर्ण राजा थिए । वुद्धिकर्ण छथरका खेवावंशी लिम्वु हुन् ।
यसरी लिम्वु राजा हुनु र उनको दरवार हुनु नै यसको गतिमति लथालिङग हुनु रहेको स्पस्ट छ । पहिले पहिले वुढासुव्वाको महिमा त्यति हुदैनथ्यो । तर समय क्रममा धरानमा लाहुरे वसोवास भयो । लिम्वुहरुको घनत्व वढयो । तव वुढा सुव्वाको महिमा वढेर गएको हो । यसरी मृतक वुढा सुव्वाको महिमा वढोत्तरी भएको अवस्थामा उहाको दरवारमा कसैको आंखा परेको छैन । त्यसैले यतापट्टी पनि सवैको ध्यान जान आवश्यक छ । यो दरवार भनेको धरानको सम्पत्ति हो । लिम्वुवानको सम्पत्ति हो । नेपालको सम्पत्ति हो । त्यसैले यसको सम्रक्षण र संवर्द्धन गरिनु पर्दछ । वुद्धिकर्णको मुर्ति त्यहा वनाईनुपर्छ, दरवार क्षेत्रमा पर्खाल लगाईनुपर्छ, स्मारिका वनाईनुपर्छ त्यसो भएको यसको आफ्नै महत्व रहन्थ्यो । र्सवप्रथम स्थानीय लिम्वुहरु सक्रीय हुनुपरयो, धरान नगरपालिका पनि । अनी सरकारलाई पनि दवाव दिनुपर्यो । धरानवासीहरुले पनि ध्यान केन्द्रीत गर्नुपर्यो । घण्टा घर वनाउन सक्ने हङकङवासी धरानेहरुले पनि त्यो क्षेत्रको विकास गर्न सक्दछन् । त्यस्तै लिम्वुवान स्वायत्त स्थापना गर्न चाहनेहरुले पनि यो दरवारको संरक्षण र संवर्द्धनमा ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ । कामना गरौं यो कार्य चाडै हुनेछ । सेवारो ।